مقدمه:
یکی از جنبههای فرهنگی کمتر شناختهشده ولی جذاب در جزیره قشم، مراسم زار است. این مراسم که با موسیقی خاصی به نام موسیقی زار همراه است، بخشی از آیینها و رسوم قدیمی مردم جنوب ایران، به ویژه جزیره قشم و هرمزگان، به شمار میرود. مراسم زار در واقع یک نوع آیین درمانی است که ریشه در باورهای مردم محلی دارد و هدف آن، دور کردن انرژیهای منفی یا بیماریهای روحی است. برخلاف تصور برخی افراد، مراسم زار ترسناک یا خطرناک نیست و شرکت در آن میتواند تجربهای جذاب و پرانرژی باشد. در ادامه به تاریخچه، روش اجرا و اهمیت این مراسم در فرهنگ مردم قشم میپردازیم.
تاریخچه و منشأ مراسم زار:
مراسم زار به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران، از کشورهای آفریقایی به ایران وارد شده است. این آیین از سدههای گذشته توسط بردگانی که از آفریقا به جنوب ایران آورده شده بودند، وارد فرهنگ مردم این مناطق شد. زار در واقع یک آیین درمانی قدیمی است که به نوعی از شمنیسم و اعتقاد به ارواح ارتباط دارد. این مراسم با گذشت زمان در بین مردم جنوب ایران و بهویژه در قشم رواج یافت و با فرهنگ محلی تلفیق شد.
مفهوم زار:
در باورهای محلی، زار نوعی انرژی یا موجود ماورایی است که باعث بیماریهای جسمی و روحی در افراد میشود. مردم محلی بر این باورند که فرد مبتلا به زار نیاز به یک نوع درمان دارد که از طریق اجرای مراسم و موسیقی خاص، زار را از بدن او بیرون میرانند. این مراسم بهصورت جمعی و با حضور بابا زار یا مامازار (رهبر و هدایتگر مراسم) برگزار میشود که معمولاً فردی با تجربه و دانش در این زمینه است.
چگونه مراسم زار برگزار میشود؟
مراسم زار در مکانهای خاصی مانند خانههای قدیمی یا محلهای تعیینشده برگزار میشود. این مراسم بیشتر در روستاهای قشم مانند روستای نقاشه یا سوزا اجرا میشود و معمولاً در زمانهای خاصی از سال برگزار میگردد. زمان اجرای مراسم بستگی به وضعیت فردی دارد که قرار است درمان شود، اما در برخی مواقع خاص مانند روزهای جشن یا رویدادهای مهم نیز برگزار میشود.
مراحل اجرای مراسم زار:
- آغاز مراسم با دعوت از مامازار یا بابازار: مراسم زار با حضور فردی به نام بابازار یا مامازار آغاز میشود. این فرد نقش رهبر مراسم را بر عهده دارد و مسئولیت دارد که با اجرای موسیقی و آیینهای خاص، فرد مبتلا را درمان کند. بابازار یا مامازار معمولاً شخصی باتجربه و محترم در جامعه است که مهارت خاصی در برگزاری این آیین دارد.
- موسیقی زار: موسیقی بخش مهمی از مراسم زار است. این موسیقی معمولاً با دف، دهل، نی انبان و سازهای محلی نواخته میشود. ریتمهای تند و پرقدرت موسیقی زار، شرکتکنندگان را در یک حالت جذبه و خلسه قرار میدهد. این موسیقی بهطور خاص طراحی شده تا انرژیهای منفی و روحهای زار از بدن فرد بیمار بیرون رانده شود.
- رقص و حرکات خاص: در طول مراسم، فرد مبتلا به زار یا حتی سایر شرکتکنندگان بهصورت ناخودآگاه شروع به حرکات خاصی میکنند. این حرکات به نوعی بخشی از فرآیند درمان به حساب میآیند. رقصها و حرکتهای بدنی در این مراسم، نوعی پیوند با انرژیهای طبیعت و جهان ماوراء تلقی میشوند.
- پایان مراسم: مراسم زار معمولاً چند ساعت طول میکشد و تا زمانی که بابازار یا مامازار احساس کند که زار از بدن فرد بیمار خارج شده، ادامه مییابد. در پایان مراسم، فردی که تحت درمان قرار گرفته، احساس آرامش و سبکی میکند و باور بر این است که زار از بدن او خارج شده است.
آیین زار: جذاب و لذتبخش
برخلاف برخی باورهای نادرست، مراسم زار اصلاً ترسناک یا خطرناک نیست. این آیین به نوعی تجربهای روحانی و فرهنگی است که میتواند برای افراد جذاب باشد. صدای سازها، ریتمهای خاص موسیقی و حرکات بدنی باعث ایجاد یک فضای پرانرژی و خاص میشود که نه تنها برای فرد مبتلا، بلکه برای سایر شرکتکنندگان نیز جذاب و هیجانانگیز است. برخی از گردشگرانی که در مراسم زار شرکت کردهاند، از تجربهای هیجانانگیز و متفاوت صحبت میکنند که به آنها اجازه داده است تا با یکی از جنبههای فرهنگی مردم بومی قشم آشنا شوند.
زمان و مکان برگزاری مراسم زار:
مراسم زار معمولاً در روستاهای جنوبی جزیره قشم مانند روستای سوزا، برکه خلف و جزیره هنگام برگزار میشود. این مراسم بیشتر در فصلهای خنک سال مانند پاییز و زمستان اجرا میشود، زیرا در این زمانها تعداد گردشگران بیشتری به قشم سفر میکنند و حضور در مراسم زار نیز برای آنها جذابتر است. برخی از خانوادهها مراسم زار را در روزهای خاصی از سال برگزار میکنند که ممکن است مربوط به جشنهای محلی یا مناسبتهای مذهبی باشد.
مراسم زار و ارتباط آن با گردشگری:
امروزه مراسم زار یکی از جاذبههای فرهنگی مهم برای گردشگران خارجی و داخلی است. بسیاری از توریستها که به قشم سفر میکنند، علاقهمند به شرکت در این آیین محلی و تجربهای نزدیک با فرهنگ مردم بومی هستند. با توجه به جذابیتهای فرهنگی این آیین، برخی از مراکز گردشگری در قشم تورهای مخصوص شرکت در مراسم زار برگزار میکنند.
تاثیرات فرهنگی مراسم زار در قشم:
مراسم زار بخشی از هویت فرهنگی مردم جنوب ایران است که به مرور زمان توانسته جایگاه خود را در فرهنگ مردم بومی حفظ کند. این آیین نه تنها جنبه درمانی دارد، بلکه به عنوان یک مراسم اجتماعی نیز شناخته میشود که مردم محلی را دور هم جمع میکند. مراسم زار به عنوان یک آیین جمعی، نقش مهمی در تقویت همبستگی اجتماعی و ارتباط بین مردم دارد.
نتیجهگیری:
مراسم زار یکی از آیینهای کهن و جذاب مردم قشم است که با تلفیقی از موسیقی، رقص و باورهای محلی، بخشی از فرهنگ بومی این منطقه را تشکیل میدهد. برخلاف تصور برخی افراد، این مراسم نه تنها ترسناک نیست، بلکه میتواند یک تجربه فرهنگی و اجتماعی لذتبخش باشد. شرکت در مراسم زار فرصتی منحصر بهفرد برای آشنایی با یکی از جنبههای کمتر شناختهشده فرهنگ جنوب ایران است.
